เจดีย์ประธาน

เจดีย์ประธานเป็นทรงระฆังแบบสุโขทัย ซึ่งได้รับอิทธิพลมาจากลังกา มีชุดบัวถลาสามชั้นบนฐานเตี้ยรองรับทรงระฆังที่มีขนาดค่อนข้างใหญ่ เหนือองค์ระฆังคือบัลลังก์สี่เหลี่ยม แกนปล้องไฉน ปล้องไฉนและเม็ดน้ำค้าง ซึ่งเคยถูกต้นยางล้มฟาดจนปล้องไฉนหัก เมื่อปี พ.ศ. 2479 ส่วนยอดยังเหลือให้เห็นถึงพุทธบัลลังก์สูงพ้นยอดไม้ และมีต้นโพธิ์ขนาดย่อมขึ้นที่ชั้นพุทธบัลลังก์

ต่อมาในปี พ.ศ. 2481 ต้นโพธิ์ถูกลมพัดหักโค่นลงมา เจดีย์ส่วนที่เหลือก็พังครืนลงมาเกิดโพรงทำให้เห็นว่ามีซุ้มจระนำอยู่ภายในเจดีย์ มีพวงมาลัยร้อยด้วยลวดเงิน ลูกปัดเป็นหยก แต่ถูกคนร้ายขโมยไป[1]:232 ซึ่งเจดีย์องค์ในอาจเป็นสิ่งก่อสร้างสมัยสร้างเมืองพิจิตรก็เป็นได้ ดังปรากฏหลักฐานแผ่นอิฐมีจารึกอักษรขอม

วิหารและอุโบสถ

อุโบสถตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกเจดีย์ประธาน อาจสร้างขึ้นในสมัยอยุธยา[thai 2] จากการขุดแต่งเนินโบราณสถานในปี พ.ศ.2534 ของกรมศิลปากรที่พบว่าวัดมหาธาตุมีสิ่งก่อสร้าง 2 สมัย คือ สมัยสุโขทัย และสมัยอยุธยา[2]:48

วิหารเก้าห้องตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกหรือด้านหน้าเจดีย์ประธาน มีขนาด 9 ห้อง

โบราณวัตถุ

โบราณวัตถุพบบริเวณวัดมหาธาตุ มีทั้งที่ชาวบ้านค้นพบและค้นพบโดยกรมศิลปากร โดยในปี พ.ศ. 2495 กรมศิลปากรดำเนินการขุดค้นเจดีย์ประธาน พบแผ่นอิฐมีจารึกอักษรขอมโบราณสองแผ่น ได้ความว่า “สุนทร” อาจเกี่ยวกับคำว่า “พิจิตร” แปลว่า งาม เหมือนกัน[3]:73 จากการพิจารณาตัวอักษรบนแผ่นอิฐกำหนดอายุตัวอักษรราวพุทธศตวรรษที่ 18[1]:242

โบราณวัตถุชิ้นหนึ่งได้จากภายในองค์เจดีย์ประธาน คือ พระสุพรรณบัฏ จารึกอักษรขอมโบราณ ปรากฏชื่อ “เมืองสระหลวง” ในปี พ.ศ. 1959[2]:7 ซึ่งตรงกับศิลาจารึกพ่อขุนรามคำแหงที่สันนิษฐานว่าคือเมืองพิจิตรเก่า[4]:6 พระสุพรรณบัฏหรือลานทอง เป็นแผ่นทองคำกว้าง 4.5 เซนติเมตร ยาว 14.2 เซนติเมตร ข้อความที่ปรากฏเป็นประกาศพระบรมราชโองการเลื่อนพระสมณศักดิ์ภิกษุรูปหนึ่งของวัดมหาธาตุ[1]:237–241

โบราณวัตถุอื่นที่พบก่อนกรมศิลปากรเข้าพื้นที่เป็นพระเครื่อง ได้แก่ พระบุเงิน บุทอง ใบตำแย ใบมะยม พระแก้วสี พระแผง พระบูชาหลายขนาด และเทวรูปประจำทิศโลหะ เสลี่ยงเล็ก ผอบ บาตร พวงมาลัยหยกร้อยด้วยลวดเงินลวดทอง แผ่นอิฐปิดทองขนาดใหญ่ 25 x 75 x 15 เซนติเมตร[5]:11